zərf [fars.] 1. Qətiyyən, əsla, bilmərrə, büsbütün. Bu barədə heç təsəvvürüm yoxdur. Bu hadisədən heç xəbərim yoxdur. Heç başa düşmədim ki, nə deyir. Onu heç sayan yoxdur. - [Məşədi İbad:] Heç başa düşmürəm ki, bu nə işdir? Ü.Hacıbəyov. Babam derdi: “Keçən günə gün çatmaz”; Mənim könlüm bu sözlərə heç yatmaz. M.Müşfiq.
əd. Sual cümlələrində cümlənin sual səciyyəsini gücləndirmək üçün işlədilir. Heç xəbərin varmı ki, müdirimiz xəstələnib? Heç görmüsən ki, ilin bu vaxtında qar yağsın? Heç belə külək olar? - [Səkinə xanım:] Gülsəba, heç bilirsən ki, mənim bu bihəya qardaşım arvadı başıma nə iş gətiribdir? M.F.Axundzadə. [Natiq:] [Sona] heç səhərlər Xəzərə baxmısanmı? B.Bayramov.
Is. mənasında. Heç bir qiyməti, dəyəri, hörməti olmayan adam və ya şey haqqında. Zəhmət çəkməyən adam heçdir. Bu onun qabağında heçdir. - Utanmazmı Füzulinin adını çəkən, özü bir heçkən. M.Müşfiq.
Puçluq, yoxluq, fanilik, ölüm bildirir. Barmağım beşdi mənim; Günlərim keçdi mənim; Cəfa çəkdim, yurd saldım; Axırım heçdi mənim. (Bayatı). [Rüstəm bəy] bir neçə dəqiqə bu halda dayandı, fərsiz gözlərini bir nöqtəyə dikdi və yenə mənasız yoxluğa daldı. Varlıq nəzərində heçə çevrildi. Çəmənzəminli.
Sual cümlələrində bir şeyin, işin vaxtilə və ya hazırda olub-olmadığını, baş verib-vermədiyini, edilib-edilmədiyini müəyyənləşdirmək üçün işlənir. Heç ova getmisən? Heç xaricdə olmusan? Heç ceyran ətiyemisən? Heç papiros çəkmisən? // Hər hansı bir vaxtda və yerdə; əzqəza, təsadüfən. Bu adamı heç görmüsən? Heç belə şey görməmişəm.
ara s. Əvvəlki sual və ya cavabdan fikri yayındırmaq məqsədilə işlədilir. Heç, elə bir şey yoxdur. Heç, başqa şey məni düşündürür. Heç, fikrim özgə yerdədir. - [Sultan bəy:] Heç, bir gədə var idi, arşınmalı satardı. U.Hacıbəyov. Heçdən şəklində - 1) ortada, əldə heç bir şey olmadan, yoxdan, sonradan, yaxud çox cüzi, əhəmiyyətsiz bir şeydən. Heçdən bir şey düzəldib ortaya çıxarmaq. Bu şeylərin hamısı heçdən yaradılmışdır. Heçdən dövlət qazanmaq; 2) heç bir səbəb, əsas olmadan. Heçdən dava salmaq. Heçdən incimək.
□□ Heç bir - inkar cümlələrində inkarı gücləndirmək üçün işlənir. Heç bir şübhə yoxdur. Heç bir hüququ olmamaq. İşdə heç bir irəliləyiş nəzərə çarpmır. Səhərdən heç bir iş görə bilməmişəm. - [Sərvər:] Sən atana heç bir söz demə və söz açsa, deyinən ki, özün bilərsən. U.Hacıbəyov. Əşrəfi həyatında hələ heç bir qəhrəmanlıq eləməmişdi. S.Rəhman. Heç biri - toplu halında olan şeylərdən, adamlardan və s.-dən biri də olsa (adətən inkar cümlələrində). Heç biri xoşuma gəlmədi. Heç biri suala əməlli cavab verə bilmədi. Heç biri köməyə gəlmədi. - Heç biri dinib-danışmırdı. M.Hüseyn. Heç cür - qəti surətdə, qətiyyən. Oğlan uşağı atasına suvaşıb qışqırıq qopardı və heç cür ondan ayrılmaq istəmədi. M.Ibrahimov. Teymur qızı diqqətlə süzür, heç cür təslim olmaq istəmirdi. H.Seyidbəyli. Heç də - əsla, o cür yox, o qədər də. Heç də elə deyil. - Naşad əfəndi heç də mətləbə dəxli olmayan lüzumsuz sözlər ilə [Mehribanın] canını sıxırdı. S.Hüseyn. Arvadın bu hərəkəti Rüstəm kişiyə heç də xoş gəlmədi.. M.Ibrahimov. Heç bir şey - 1) bax heç nə. Heç bir şeydən qorxmur. - Hava qaranlıq olduğundan heç bir şey görünməyirdi. M.Hüseyn. Anası oğlunun sözündən heç bir şey başa düşmədi. Ə.Vəliyev; 2) boş bir şey, cüzi bir şey, əhəmiyyətsiz şey. Heç bir şeyin üstündə dava salmaq. Heç bir vaxt (zaman) - qətiyyən, əbəda, əsla, heç vaxt, bir də, daha. Bu hadisə heç bir vaxt təkrar edilməyəcəkdir. Heç bir vaxt onu görməyəcəyik. - [Səlim:] Haqsızlıq əfv olunmaz heç bir zaman. H.Cavid. Heç etmək - yox etmək, heçə çıxarmaq, məhv etmək. Qurbani der: bəsdir məni puç etdin; Zəhmətimi, həm səyimi heç etdin. Qurbani. Heç hənanın yeridir - yersiz, münasibətsiz görülən bir iş və ya deyilən bir söz haqqında. Heç kəs - heç bir adam, heç bir şəxs. Heç kəs məni başa düşmür. Heç kəsə icazə verilmir. Sirri heç kəsə deməmək. ..Qəzetçi gərək heç kəsi özündən incitməsin. Məmmədquluzadə. Heç kəs Ağazala söz qaytara bilmir, onun qabağında dillənən olmur. Ə.Əbülhəsən. Heç kəs heç kəsin kağızını (kitabını) oxumur - qanuna riayət edən yoxdur, özbaşınalıqdır, intizamsızlıqdır, hər kəs istədiyini edir. Heç kəsin toyuğuna kiş deməz (daş atmaz) - çox sakit, zərərsiz, ehtiyat gözləyən adam haqqında. Heç kəsin toyuğuna ömrümdə kiş demədim. Vahabzadə. Heç kim, heç kimsə - bax heç kəs. Onun heç kimsəsi yoxdur. - [Səttar bəy:] Səlbinazın heç olmasa anası var, qovmusan, gedib evlərinə, bunun heç kimi yoxdur. N.Vəzirov. Heç kimin (kəsin) ərizəsini oxuyan yoxdur - b a x heç kəs heç kəsin kağızını (kitabını) oxumur. Heç nə - b ax heç zad. [Nurəddini analığı Gülpəri] teztez söyərdi və heç nə üstündə döyərdi. S.S.Axundov. Vahidin heç nəyə meyli yox idi. Mir Cəlal. Heç olmaq - b a x heçə çıxmaq. Bütün arzularım heç oldu. Heç olma(z)sa arzu bildirir - barı, yaxşı olardı ki. Heç olmazsa bir az dincəl. - Hacı Rüstəm burada da çalışırdı ki, bir neçə şahı, heç olmasa bir neçə qəpik saldırsın. Ə.Haqverdiyev. [Əsgər:] Bəs mən qızı harada görüm və nə sayaq görüm ki, heç olmasa bir balaca bələd olum? Ü.Hacıbəyov. Heç saymaq - qətiyyən saymamaq, adam yerinə qoymamaq, hesablaşmamaq. Heç şey - b a x heç bir şey. Heç şeyə baxan deyil. Heç şeydən qorxmur. Heç şeydən ötrü özündən çıxmır. Heç vaxt (zaman) - b ax heç bir vaxt (zaman). Indi, ya heç vaxt. Heç zaman belə şeyə razı olmaq olmaz. - [Lətifə] heç vaxt beş-on dəqiqədən artıq gecikməzdi.. M.Hüseyn. Yox, Teymur bu adamı heç vaxt unutmayacaq. H.Seyidbəyli. Heç yanından ötməyib (keçməyib) heç xəbəri yoxdur, nə olduğunu heç bilmir, görməyib, eşitməyib. Mədəniyyətin heç yanından ötməyib (keçməyib). Heç yox - qətiyyən, əsla. Heç zad - heç bir şey, heç nə. Əlində heç zad yoxdur. - Gecə yarısı Feyzullahın arvadını, uşaqlarını ürəkqopma azarına salıb, evin altını üstünə çevirdilər, heç zad tapa bilmədilər. Ə.Haqverdiyev. [Mirhadi:] Düzü, indiki həkimlər heç zad bilmirlər. Qantəmir. Heçə çıxartmaq - 1) bax heç etmək. Arzularını heçə çıxartmaq; 2) bütün əhəmiyyətini, dəyərini, ləyaqətini rədd etmək, yox etmək. Zəhmətini heçə çıxartmaq. Heçə çıxmaq - heç olmaq, puç olmaq, yox olmaq, itmək, baxmaq, hədər getmək, nəticəsiz qalmaq. Bütün zəhmətim heçə çıxdı. Heçə getmək - məhv olmaq, boşa çıxmaq, puç olmaq. Zəhməti heçə getdi. - ..Mənim də gəncliyim heçə getməzdi. S.Vəliyev.