“Azərbaycan” yazıları” seriyasından ilk kitab – Ömər Faiq Nemanzadə
ADA Universitetinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə “Azərbaycan” yazıları” seriyasından “Ömər Faiq Nemanzadə” kitabı çap edilib.
AZƏRTACxəbər verir ki, “Azərbaycan” yazıları” seriyası ADA Universitetinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə həyata keçirilən “Azərbaycan” qəzeti (1918-1920) külliyyatının nəşrinə (20 cildliyə) paralel olaraq, qəzetdə bəzi şəxsiyyətlərin fəaliyyətini, yaxud müəyyən vacib mövzuların işıqlandırılmasını oxucuların diqqətinə toplu halda təqdim etməyi nəzərdə tutur. Bu seriyanın birinci kitabı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Ömər Faiq Nemanzadənin 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 2022-ci il 3 oktyabr tarixli Sərəncamına müvafiq olaraq ərsəyə gətirilib.
Kitabda ədib, publisist, ictimai-siyasi xadim, “Molla Nəsrəddin” jurnalının həmtəsisçisi olmuş Ömər Faiq Nemanzadənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin orqanı olan “Azərbaycan” qəzetində “Ümidvar” təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi məqalələr toplanıb. Bu məqalələr həmin dövrün ictimai-siyasi mühiti, mürəkkəbliyi, problemləri haqqında geniş təsəvvür yaradır.
Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları, İrəvan kəndlərində, Qarabağda, Naxçıvanda azərbaycanlılara qarşı törədilən qanlı əməlləri, iri dövlətlərin Azərbaycan və Cənubi Qafqaz barədə müstəmləkə siyasəti Cümhuriyyət hökumətini çətin vəziyyətə salırdı. Bütün bunlar hər kəsdən sərvaxt olmağı tələb edirdi. Ömər Faiq Nemanzadə “Böhtanlarla böyük işlər görülür” məqaləsində yazırdı: “Biz Qafqaz türkləri haqlı sədamızı, təbii haqqımızı yanımızda, aramızdakı Müttəfiqlər müməssili [nümayǝndǝsi] Tomsona yetişdirǝmmədiyimiz, ona həqiqəti-halı anlatammadığımız halda, ermənilər yüz dürlü böhtan və qırmızı yalanlarını Parisə, Londona qədər çatdıraraq Qafqaz siyasətində böyük rol oynamaqdadırlar. Həm öylə dəhşət və əhəmiyyətli rol oynamaqdadırlar ki, ona qarşı bir saat səbir və sükut, ona qarşı bir tədbiri-siyasi aramamaq hüquqi-sərihəmizə [açıq-aşkar, danılmaz hüquqlarımıza], həyati-istiqlalımıza olan aşkar təcavüzü qəbul eyləmək deməkdir. Bu isə müstəqil yaşamağa əzm etmiş bir millət üçün deyil, adi bir cəmiyyət üçün belə bir eyib, bir nöqsandır” (N161, 20 aprel, 1919).
Bu azmış kimi, 1919-cu ilin iyununda Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı Denikin təhlükəsi yaranmışdı. Ömər Faiq Nemanzadə məqalələrində həmin təhlükənin hər an reallaşa biləcəyi barədə xəbərdarlıq edirdi. Bu baxımdan “Hazır ol!” məqaləsi diqqət çəkir: “Ey azərbaycanlı! Yaxşı bil ki, üstünə gələn, yırtıcı ayılardan daha yırtıcıdır! Vəhşilərdən daha vəhşidir! Ən qəhhar xunrizlərdən (qan tökənlərdən) daha xunrizdir.
Ey azərbaycanlı, ey türk! İyi bil ki, sən zəif olunca hər yandan üstünə hücum mühəqqəqdir (qaçılmazdır).
Ey türk! Gözün[ü] aç ki, əlindəki neməti-istiqlalı [azadlıq nemətini] qapmaq istəyirlər”...
Ey azərbaycanlılar! Ey böyük və şanlı cahangir nəvələri! Başını bir az yuxarı qaldır. Ticarət məşğuliyyətini bir az yüngülləşdir, həmiyyət və qeyrətini göstər!”. (N194, 3 iyun, 1919)
Müəllif “Aldanmayınız!” məqaləsində isə yazırdı: “Denikin kölgəsi Dağıstanda durduqca da evimizdə bir dəqiqə salamat yatmamalıyız! Yatmamalıyız ki, birdən qopacaq fırtınalar, axacaq qanlı sellər, ortalığı saracaq vaveylalar keçən Mart hadisəsini, Şamaxı xarabasını heçdǝ qoyacaq!...
Qorxma, qorxma ki, sən də millətin ayıq olduqca bunlar bir şey bacara bilməzlər... Bağışla ki, təkrar edirəm:
Sən ayıq olduqca nə Denikin çaqqalları, nə daşnak ilanları, nə “şəriət istəriz” şeytanları, nə “xəyanət azarı” mikrobları sənə bir zərər verə bilməzlər”. (N208, 20 iyun, 1919)
Kitaba “Millətinin fədaisi” sərlövhəli ön söz yazmış səfir, filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyev haqlı olaraq vurğulayır ki, Ömər Faiq Nemanzadənin Vətənin taleyi, millətin bu günü və gələcəyi ilə bağlı yazdığı hər sətirdə bir ürək yanğısı, qəlb həyəcanı seçilir. Uğurlara sevindiyi kimi, böyük problemlərin həllində soydaşlarına dözüm və mətanət, iradə və qətiyyət arzulayır.
1919-cu ildə daşnakların Naxçıvanda şəhər və kəndləri talan etdiyi, əhalini öldürdüyü bir vaxtda bəzi səlahiyyətli şəxslərin xalqın imdadına yetişmək əvəzinə öz mənfəətini güdməsi Ömər Faiq Nemanzadənin nəzərindən yayınmamışdı. “Xanıstan-Ermənistan” sərlövhəli məqalədə yazırdı: “İrəvandakı Azərbaycan vəkilimiz [Mǝhǝmmǝd] Xan Təkinskinin ataşe-militeri [hǝrbi attaşesi] Xanlar xan Naxçıvanski üç gündə bir Ermənistandan Naxçıvana keçib alverlə məşğul olur və Azərbaycanın siyasi nümayəndəsinin siyasi sandığını siyasi kağızlar yerinə Nikolay kağızları ilə doldururdu. Və indi də doldurmaqdadır”. (N195, 4 iyun, 1919)
Ömər Faiq Nemanzadə məqalələrində hökumət idarələrində olan kadr probleminə də toxunur və buna strateji məsələ kimi yanaşırdı. “Möhkəm idarə möhkəm əxlaqlı istər” məqaləsində yazırdı: “Cavan Azərbaycan hökuməti idarələrinə bir çox məmurlar lazım. Bunların pisini bulmaq, ayırmaq çətin. Çünki xainlər, əxlaqsızlar hər kəsdən ziyadə şirin dilli, qeyrət və həmiyyətli, mötəbər və bacarıqlı, aqil və məlumatlı görünürlər. Ürəklərindəki qaranlığı, qanlarındakı zəhəri, qafalarındakı xəyanəti əsla bəlli etməzlər. Ağızlarından guya məhəbbət, gözlərindən mərhəmət, işlərindən bərəkət tökülǝr. Biçarə, safdil [sadəlövh] rəislər, məsul müdirlər birdən-birə anlamazlar. Nədən sonra, işlərin üstü açılanda, xəzinəyə milyonlarla zərər dəyəndə ayılarlar”. (N169, 30 aprel, 1919)
Ədibin məqalələrində dil, millət problemləri də xüsusi yer tutur, bu problemlərə önəm verməyin vacibliyi vurğulanırdı. Bu baxımdan “Milliləşmək” sərlövhəli silsilə məqalələri qeyd etmək olar. Bu silsilədən birinci məqalədə yazırdı: “Tarix bizə göstərir ki, bir millətin cahangirliyi, hökuməti, hətta yeri-yurdu da əlindən alınsın, madam ki, milli ədəbiyyatı var, o millət məhv edilǝmməz. Dili kəsilməyən millətin vücudu kəsilǝmməz, ədəbiyyatı yaşayan millət heç vaxt ölməz.
Dünyada bədbəxt o millətdir ki, özgə millətin silahından ziyadə, dil və ədəbiyyatına əsir olaraq yaşamaqdadır” (N 327, 21 noyabr, 1919).
Həmin silsilədən ikinci məqaləsində müəllif türk dilinin Yaxın Şərqdə mövqeyini qeyd edir, ərəb qrafikasının türk dilinin ahənginə uyğun olmadığını vurğulayırdı: “Türk dilinin Yaxın Şərqdəki hakimiyyətinə şahidlər axtarmaq lazım deyil, onunla danışan 60-70 milyonluq böyük bir kütlənin şahidliyindən daha möhkəm nə ola bilər?
Türkcənin yazı və mətbuat aləmindəki zəifliyinə gəlincə, bundakı qüsur, bəzilərinin sandığı kimi, türkcənin özündə, onun əskik və qabalığında deyil, başına bəla etdiyi əlifbasındadır. Doğrudan da türkcəmiz danışıq və ahəngini olduğu kimi göstərməyə, yazmağa əsla yaraşmayan ərəb əlifbasını qəbul edəndən sonra öz varlığını, öz istiqlalını itirmiş və bu günə qədər ərəbliyə əsir olaraq həqiranə ömür sürmüşdür.
Vaxtdır ki, həqiqi, ictimai bir inqilab ilə dilimizi bugünkü yaramaz və çirkin əlifba əsirliyindən qurtarıb öz təbiətinə, öz istiqlalına uyğun bir əlifba qəbul edəlim. Və bunun sayəsində dilimizə danışıqda qazandığı ümumilik şərəfini mətbuatda da qazandıralım. Və bu yol ilə xalqa savad öyrədəlim, onlara qolayca bilgi və maarif qapılarını açalım. Hamıya ümumi təlim verəlim, elmin ləzzətini daddıralım. Və ancaq bundan sonra camaatdan hürriyyət, ədalət və müsavat qanunlarına tamamilə riayəti, istiqlal yolunda, xalqçılıq uğrunda can verməyi istǝyəlim” (N 328, 24 noyabr, 1919).
Qeyd edək ki, “Azərbaycan” qəzeti nəşr olunduğu 1918-1920-ci illəri Ömər Faiq daha çox doğma Axalsıq qəzasında və Gürcüstanın həbsxanalarında keçirsə də, nəşrin fəal müəlliflərindən olub. Eyni zamanda, qəzet redaksiyası və “Azərbaycan” ətrafında toplanan ədəbi qüvvələr Ömər Faiq əfəndinin taleyinə, üzləşdiyi çətinlik və məşəqqətlərə laqeyd qalmamışdı.
Kitabın “Əlavələr” bölməsində, “Azərbaycan” qəzetində Ömər Faiq Nemanzadə haqqında dərc olunmuş yazılar toplanıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd Cavad, Muxtar Əfəndizadə və başqa siyasət və söz adamları onun müdafiəsinə qalxmış, şəxsiyyəti və millət naminə fədakarlıqları barəsində təsirli məqalələr yazmışlar.
Kitabda toplanan bütün materiallar filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mehdi Gəncəli, filoloq, tərcüməçi Azad Ağaoğlu tərəfindən transliterasiya edilərək nəşrə hazırlanıb.
Mətndə çətin anlaşılan ərəb-fars sözlərinin izahı verilib. Həmçinin “İzah və şərhlər” bölməsi oxucu üçün faydalıdır. Bütün bunlar oxucuya dövrün ruhunu və atmosferini duymağa, eyni zamanda Ömər Faiqin toxunduğu mətləbləri dərindən anlamağa kömək edir.
